Sovyetler Birliği döneminde güvenlik aparatında yükselerek ülkenin en üst yönetim kademelerine ulaşan Haydar Aliyev, bağımsız Azerbaycan'ın kuruluş sürecinde belirleyici bir rol oynadı ve uzun yıllar devlet başkanlığı yaptı.

Azerbaycan'ın eski Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev'in ölümünün üzerinden 22 yıl geçti.

Haydar Aliyev, siyasi kariyerine Sovyet döneminde devlet güvenlik teşkilatları (NKVD/MGB/KGB) içinde başladı. Buradaki sistematik yükselişi, 1969'da Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri olmasını sağladı. 1980'lerde SSCB'nin en üst yönetiminde (Politbüro üyesi ve Başbakan Birinci Yardımcısı) yer aldı, ancak Gorbaçov döneminde gözden düştü.

Sovyetler'in dağılma sürecinde, 1990'ların başındaki istikrarsız ve çatışmalı ortamda Azerbaycan'a dönerek siyasete yeniden girdi. 1993'te yaşanan askeri kriz ve iç karışıklık, onun önce Meclis Başkanı, ardından Cumhurbaşkanı olarak iktidara gelişinin zeminini hazırladı. İktidarı döneminde, bağımsız Azerbaycan'ın anayasasını hazırlattı, petrol anlaşmaları da dahil olmak üzere ekonomik reformları başlattı ve ülkenin kurumsal yapısını şekillendirdi.

Hayatı

Haydar Alirıza oğlu Aliyev, 10 Mayıs 1923'te Azerbaycan SSC'ye bağlı Nahçıvan Özerk Bölgesi'nin Nahçıvan şehrinde (günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti'ne bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti) demiryolu işçisi bir ailenin çocuğu olarak doğdu. Babası Alirza Kerbelayi Cafer oğlu Aliyev, annesi İzzet Cafergulu kızı Aliyeva idi. Haydar Aliyev ailenin dördüncü çocuğuydu; toplamda dört erkek ve üç kız kardeşi vardı.

1939'da Nahçıvan Pedagoji Teknik Okulu'ndan mezun oldu. 1939-1941 yılları arasında Azerbaycan İnşaat Enstitüsü'nün (günümüzde Azerbaycan Devlet Petrol ve Sanayi Üniversitesi) mimarlık fakültesinde öğrenim gördü. Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın başlaması nedeniyle öğrenimini tamamlayamadı.

1950'de Leningrad'da (şimdiki Sankt-Peterburg) SSCB Devlet Güvenlik Bakanlığı Yönetici Operasyonel Personel İleri Eğitim Okulu'nu, 1957'de ise S.M. Kirov Azerbaycan Devlet Üniversitesi (şimdiki Bakü Devlet Üniversitesi) Tarih Fakültesi'nin açık öğretim bölümünü bitirdi.

Güvenlik ve istihbarat organlarında çalıştı

1941-1944 yılları arasında Haydar Aliyev, Nahçıvan ÖSSC İçişleri Halk Komiserliği'nin (NKVD) arşiv dairesinin gizli bölüm şefliğini yaptı, ardından Nahçıvan ÖSSC Halk Komiserleri Sovyeti genel bölüm şefi olarak görev yaptı.

Mayıs 1944'te tekrar devlet güvenlik organlarında çalışmak üzere görevlendirildi.

1945'te SSCB Devlet Güvenlik Bakanlığı (MGB) Yönetici Operasyonel Personel İleri Eğitim Okulu'nun yeterlilik geliştirme kurslarını tamamladı. Tüm Birlik Komünist Partisi'ne (Bolşevik) (1952'den itibaren - Sovyetler Birliği Komünist Partisi, SBKP) katıldı.

SSCB Devlet Güvenlik Bakanlığı'nda çalıştı. Dış istihbaratta görev yaptı.

1950-1964 yılları arasında Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu'na bağlı Devlet Güvenlik Bakanlığı - Devlet Güvenlik Komitesi'nde çalıştı. 1950'de Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi'nde bölüm şefliğine atandı, 1958'de Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi karşı istihbarat dairesi başkanı oldu, 1964'te ise Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi (KGB) başkan yardımcılığına getirildi.

1966'da Moskova'da, F.E. Dzerjinski adındaki Devlet Güvenlik Komitesi Yüksek Okulu'nun yönetici personel için ileri düzey kurslarını tamamladı. 1967'de tümgeneral rütbesi verilerek Azerbaycan SSC Devlet Güvenlik Komitesi başkanlığına atandı.

1960-1980 yılları arası siyasi ve devlet faaliyeti

14 Temmuz 1969'da Azerbaycan SSC Komünist Partisi Merkez Komitesi'nin genel kurul toplantısında Haydar Aliyev, Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi birinci sekreterliğine seçildi.

Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti 7-10. dönem ve SSCB Yüksek Sovyeti 8-11. dönem (1970-1989) milletvekiliydi. 1974-1979 yılları arasında SSCB Yüksek Sovyeti Birliği Sovyeti başkan yardımcılığı görevini yürüttü. 1985'te RSFSC Yüksek Sovyeti 11. dönem milletvekili seçildi.

1976-1982 yılları arasında SBKP Merkez Komitesi Politbüro aday üyesiydi.

22 Kasım 1982'de SBKP Merkez Komitesi Politbüro üyesi oldu.

24 Kasım 1982'de SSCB Bakanlar Kurulu birinci başkan yardımcılığına atandı. Haydar Aliyev'in anılarına göre, bu atamada ısrar eden kişi SBKP Merkez Komitesi genel sekreteri Yuri Andropov'du. Hükümette Aliyev, makine imalatı, hafif sanayi ve ulaştırmadan sorumluydu. Ayrıca kültür ve eğitim alanları da onun yetkisi altındaydı. Şubat 1984'te SSCB Bakanlar Kurulu Başkanlığı'nın operasyonel sorunlar komisyonu başkanlığına onaylandı. Ayrıca Sovyet okul reformu, Baykal-Amur Demiryolu'nun (BAM) inşası ve işletilmesi komisyonları ile SSCB Bakanlar Kurulu'nun sosyal kalkınma bürosu gibi yapıları da yönetti.

1985'te Mihail Gorbaçov'un parti Merkez Komitesi'nin yeni genel sekreteri seçilmesini destekledi. Ancak daha sonra gözden düştü.

21 Ekim 1987'de Merkez Komite genel kurulu, Haydar Aliyev'i "sağlık durumu nedeniyle emekliye ayrılması sebebiyle" SBKP Merkez Komitesi Politbüro üyeliğinden ve SSCB Bakanlar Kurulu birinci başkan yardımcılığı görevinden azletti.

İstifasından sonra Kasım 1988'e kadar Aliyev, SSCB Bakanlar Kurulu nezdinde devlet müşaviri görevinde bulundu.

Kasım 1988'de devlet müşavirliği görevinden alındı, Nisan 1989'da SBKP Merkez Komitesi üyeliğinden çıkarıldı.

1990 yılına kadar, birlik düzeyinde şahsi emekli statüsüyle Moskova'da yaşadı.

Azerbaycan'ın en üst düzey devlet ve parti görevlerinde

Ocak 1990'da, Dağlık Karabağ'daki Ermeni-Azerbaycan silahlı çatışması ortamında, Azerbaycan Halk Cephesi tarafından Bakü'de protesto eylemleri başladı. Göstericiler, cumhuriyetin komünist parti yönetiminin istifasını talep ediyordu. Mitingler milliyet temelinde karışıklıklara dönüştü. Muhalifler devlet kurumlarını, medya binalarını, Sovyet askeri birliklerini abluka altına aldı. 19 Ocak 1990'da SSCB Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov'un kararıyla Bakü'de olağanüstü hal ilan edildi. 20 Ocak'ı 21 Ocak'a bağlayan gece durumu kontrol altına almak için kente askeri birlikler girdi. Çatışmalar sırasında 130'dan fazla kişi öldü, 700'den fazla kişi yaralandı.

21 Ocak 1990'da Haydar Aliyev, Moskova'daki Azerbaycan temsilciliğinde yaptığı konuşmada, birlik yetkililerini anayasayı ihlal etmekle suçladı.

Temmuz 1990'da önce Bakü'ye, ardından Nahçıvan'a döndü. Aynı yılın sonbaharında Nahçıvan ÖSSC halk milletvekili, Nahçıvan'dan Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti milletvekili seçildi.

1991-1993 yılları arasında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti başkanı, aynı zamanda 1992'den itibaren Azerbaycan Yüksek Sovyeti başkan yardımcısı olarak görev yaptı.

21 Kasım 1992'de Nahçıvan'da "Yeni Azerbaycan" partisinin kuruluş konferansında Aliyev, partinin başkanı seçildi.

Haziran 1993'te Azerbaycan'da, Albay Suret Hüseyinov'un taraftarları tarafından organize edilen bir askeri isyan başladı. Ülke iç savaşın eşiğine geldi. Cumhuriyet yönetimi Hüseyinov'la görüşmelere gitmeye çalıştı, Haydar Aliyev bu görüşmelere arabulucu olarak katıldı. Ancak bu girişimler sonuç getirmedi. Suret Hüseyinov'un birlikleri Bakü'ye yaklaştı. Albayın taraftarları ülke yönetiminin istifasını talep etti. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey görevinden ayrılmayı reddederek, kaderinin ancak bir referandumla belirlenebileceğini açıkladı.

Azerbaycan Yüksek Sovyeti başkanı İsa Gamber görevinden ayrıldı. 15 Haziran 1993'te Haydar Aliyev, cumhuriyetin Yüksek Sovyeti başkanlığına seçildi.

17 Haziran'ı 18 Haziran'a bağlayan gece Cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey Nahçıvan'a kaçtı. 24 Haziran 1993'te Azerbaycan Yüksek Sovyeti, cumhurbaşkanlığı yetkilerinin icrasını Haydar Aliyev'e devretti. 27 Haziran'da Aliyev, Suret Hüseyinov'la görüştü; bu görüşmenin ardından Hüseyinov'un birlikleri Bakü'den ayrıldı (daha sonra ulusal ordunun bir parçası haline geldiler).

İç siyasi durumun ve Dağlık Karabağ silahlı çatışmasının şiddetlenmesi ortamında, 28 Ağustos 1993'te Azerbaycan'da bir halk referandumu yapıldı ve sonuçlarına göre vatandaşların yüzde 97,5'i Cumhurbaşkanı Ebulfez Elçibey'e güvensizliklerini dile getirdi.

3 Ekim 1993'te cumhuriyette olağanüstü cumhurbaşkanlığı seçimleri yapıldı ve seçimi Haydar Aliyev kazandı. Seçmenlerin yüzde 98,8'i onun lehinde oy kullandı. Aliyev'in en yakın rakibi, Rus Dili ve Edebiyatı Pedagoji Enstitüsü doçenti Kerar Abilov ise yüzde 1,01 oy aldı. 11 Ekim 1998'de Haydar Aliyev ikinci dönem için yeniden seçildi (yüzde 76,11). Oy sonuçlarına göre ikinci sırayı muhalif Azerbaycan Millî İstiklâl Partisi lideri Etibar Memmedov (yüzde 11,6) aldı.

Haydar Aliyev'in önderliğinde bağımsız Azerbaycan'ın ilk anayasası kabul edildi (12 Kasım 1995), ciddi ekonomik reformlara başlandı. Tarım reformu yapıldı, planlı ekonomiden pazar ekonomisine geçiş sağlandı, toprak üzerindeki devlet tekeli kaldırıldı. Azerbaycan petrol ve gazının dünya pazarlarına taşınmasına yönelik küresel enerji projelerinin hayata geçirilmesine başlandı. Örneğin, 1994 yılında Hazar Denizi'nin Azerbaycan sektöründeki (Azeri-Çırak-Güneşli) petrol sahalarının dünyanın en büyük petrol şirketlerinin katılımıyla işletilmesine ilişkin, daha sonra "yüzyılın anlaşması" olarak adlandırılan uluslararası bir sözleşme imzalandı.

Yaşamının son yılları

2003 yılında Haydar Aliyev, 15 Ekim'de yapılması planlanan bir sonraki cumhurbaşkanlığı seçimlerine katılma niyetini açıkladı. 23 Haziran'da iktidardaki Yeni Azerbaycan Partisi'nden devlet başkanlığı adayı olarak resmen kaydedildi.

8 Temmuz'dan itibaren Haydar Aliyev, Ankara'daki "Gülhane" Askeri Tıp Akademisi'nde tedavi gördü. 7 Ağustos'tan itibaren "kalp yetmezliği ve bazı böbrek sorunları nedeniyle" Cleveland Kliniği'nde (Ohio, ABD) tıbbi muayenelerine devam etti. Daha önce, 1999 yılında aynı klinikte kendisine koroner bypass ameliyatı yapılmıştı.

2 Ekim 2003'te, cumhurbaşkanlığı seçimlerinin arifesinde, Haydar Aliyev sağlık durumu nedeniyle adaylığını, 4 Ağustos'ta Azerbaycan başbakanı olarak atanan oğlu İlham Aliyev lehine geri çekti. Azerbaycan halkına yaptığı özel bir çağrıda Azerbaycan lideri, oğlunu "siyasi varisi" olarak nitelendirdi. 15 Ekim 2003'te İlham Aliyev cumhurbaşkanı seçildi ve görevine 31 Ekim 2003'te başladı.

Haydar Aliyev, 12 Aralık 2003'te Cleveland Kliniği'nde kalp yetmezliğinden hayatını kaybetti. 15 Aralık'ta Bakü'deki Fahri Hiyabanı'nda, eşinin mezarının yanına defnedildi. (İLKHA)